Nederland meer werkend

Van data naar besluitkracht: wat bestuurders nu nodig hebben om Nederland duurzaam te laten functioneren.

Artikel voor jou als bestuurder, strategisch adviseur of beleidsmaker die geconfronteerd wordt met de grote opgaven van onze tijd, namelijk: 

• Vergrijzing 

• Arbeidsmarkttekorten 

• Vastlopende zorg 

• Haperende overheid   

• Politieke cultuur die vooral managet in plaats van kiest 

Dit artikel combineert data (CBS, WRR, SCP, ActiZ, RIVM) met filosofische reflectie (Kant, Arendt, Byung-Chul Han) en schetst een route naar een werkend Nederland. De centrale these is: “De oplossingen zijn grotendeels al voorhanden, maar vragen om een nieuwe mentaliteit, meer moed, minder meningen en het doorbreken van patronen.

Stilstand achter de statistieken 

Nederland presenteert zich graag als een baken van welvaart en geluk. Ooit waren we een gidsland. Het hoge BBP per hoofd van de bevolking, de hoge levensverwachting en de geluksindex van het SCP en de World Happiness Index lijken dat beeld te bevestigen. Maar achter deze façade zijn structurele spanningen ontstaan. Het CBS voorspelt dat in 2040 één op de vier Nederlanders 65+ is. Tegelijk groeit de beroepsbevolking nauwelijks.  

De WRR en SCP waarschuwen dat zonder een productiviteitssprong of een significante toename van gewerkte uren de verzorgingsstaat niet houdbaar is (ref. WRR, 2023). In september noemde voormalig minister Jet Bussemaker (RVS) de vergrijzing een mega thema en nauwelijks geagendeerd in de programma’s van de politieke partijen. (zie rapport “rimpeleffect” van de RVS 2025).

Van polderen tot zelfgenoegzaamheid 

De polder, ooit ons symbool van pragmatische samenwerking, is niet meer. In plaats daarvan is er een verstikkend systeem van vertraging. Grote maatschappelijke kwesties zoals klimaat, energie, geopolitieke dreiging, migratie, stikstof of woningbouw werden en worden eindeloos doorgeschoven. Het tweemaal vallen van een kabinet staat symbool voor een brede onmacht om te besluiten.  

Vanuit een meer filosofisch perspectief sluit dit aan bij Byung-Chul Han’s diagnose van de ‘vermoeide samenleving’. Een samenleving die overloopt van informatie en meningen en waarin echte, dappere besluiten uitblijven. De zelfgenoegzaamheid voedt een cultuur waarin we menen dat we het goed doen, terwijl structurele veerkracht afneemt.

De drie crises op een rij

Zorgcrisis 
Volgens de Volksgezondheid Toekomst Verkenning (RIVM, 2024) stijgen de zorguitgaven naar 174 miljard euro in 2040, 16,4% van het BBP. Het aantal 80-plussers verdubbelt, terwijl de potentiële beroepsbevolking nauwelijks groeit. ActiZ berekent dat er 2 miljoen zorgmedewerkers nodig zijn in 2040, wat inhoudt één op de vier werkenden. Zonder fundamentele hervormingen lopen wachttijden op, neemt de werkdruk toe en groeit de kloof tussen vraag en aanbod. 

Arbeidsmarktcrisis 
Nederland is Europees kampioen parttime werken (OECD, 2023). Vooral onder vrouwen en jongeren is de deeltijdfactor hoog. De WRR stelt dat zelfs een beperkte stijging van het gemiddeld aantal uren per werkende een groot verschil kan maken voor de houdbaarheid van de verzorgingsstaat. Structurele tekorten in onderwijs, techniek en zorg bedreigen economische groei en publieke dienstverlening. 

Overheidscrisis 
Uitvoeringsorganisaties en gemeenten worstelen met krapte. Volgens VNG-cijfers kan één op de zes gemeenten vacatures niet vervullen. ICT-systemen zijn verouderd en cruciale dossiers zoals woningbouw, energietransitie en participatie stagneren. Het SCP wijst op een dalend vertrouwen in de overheid wanneer beloften niet worden waargemaakt. Dit versterkt een vicieuze cirkel van wantrouwen en weerstand. 

Meer moed en minder meningen

Immanuel Kant riep in 1784 op tot ‘Sapere Aude’ durf te denken. Dit vraagt om een volwassen burgerschap én een volwassen bestuur. Durf te kiezen, ook als de keuzes pijnlijk zijn. Hannah Arendt benadrukte in ‘Vita Activa’ dat politiek draait om het vormgeven van de wereld, niet slechts om het managen van consensus. In de huidige opiniedemocratie is besluitvorming verlamd geraakt. En de dagelijkse peilingen boezemen angst in. Moed is het vermogen om voorbij de waan van de dag te kijken en het algemeen belang voorop te stellen.

Een nieuw evenwicht, naar systeem- en mentaliteitsverandering

Bij Werkend2040 geloven we dat veel oplossingen al voorhanden zijn. Technologie kan de productiviteit verhogen, hybride werken kan arbeidsparticipatie vergroten en betere samenwerking tussen overheid, onderwijs en bedrijfsleven kan tekorten verminderen. Maar dit vraagt een systeemverandering. Een shift van vrijblijvend polderen naar doelgericht kiezen. Patronen van uitstelgedrag moeten worden doorbroken. Dit betekent ook een mentaliteitsverandering. Van ‘overal iets van vinden’ naar ‘samen iets durven besluiten’.  

Belangrijk als het gaat om handelingsperspectieven voor bestuurders is: 

• Maak je keuze expliciet en wees transparant over waar geld, capaciteit en aandacht wel en niet naar toe gaan. 

• Investeer in productiviteit en gebruik technologie, AI en procesinnovatie om meer waarde te creëren met minder mensen. 

• Doorbreek taboes. Bespreek arbeidstijden, deeltijdnormen en prioritering van zorg en voorzieningen openlijk. 

• Creëer lange-termijnscenario’s. Werk vanuit 20-jaar scenario’s en betrek burgers en professionals in het vormgeven daarvan. 

• Organiseer moed. Faciliteer dialoog en besluitvorming waarin ongemak benoemd mag worden, en waar het nemen van lastige beslissingen gewaardeerd wordt in plaats van afgestraft. 

Verkiezingen

De verkiezingen van 2025 en 2026 zijn meer dan ooit relevant. Het is een lakmoesproef. Nederland verdient een behoorlijk bestuur. Zijn we bereid te kiezen voor het type leiderschap dat richting geeft en moed toont, los van je politieke voorkeur?  

Een werkend Nederland vereist niet alleen meer mensen of middelen. Werkend Nederland vereist herijking van waarden en gedrag. Het is tijd voor een cultuur waarin we niet blijven hangen in meningen, maar handelen op basis van feiten, visie en verantwoordelijkheid. De oplossingen liggen klaar en het is aan ons om ze te benutten.

Herman Rijksen, namens Werkend2040 – december 2025

Bronnen (selectie) 

• CBS StatLine; Bevolkingsprognose 2023–2070
• WRR (2021/2023)
• SCP: Staat van de Verzorgingsstaat
• ActiZ Arbeidsmarktprognoses
• RIVM Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2040
• Byung-Chul Han: De vermoeide samenleving
• Hannah Arendt: Vita Activa
• Immanuel Kant: Wat is Verlichting