De belofte en de dreiging
AI is in korte tijd verworden tot de nieuwe graal van de vooruitgang. Bestuurders, politici en consultants verdringen zich om te laten zien dat zij iets met AI doen. Uit de gegevens van de KvK blijkt inmiddels dat het aantal bureaus dat opdrachtgevers wil helpen om misbruik van AI te voorkomen, is toegenomen tot ruim 326. Het lijkt alsof we in Nederland nog slechts twee smaken kennen; de jubelende techno-optimist die in ChatGPT de redding van de arbeidsmarkt ziet en de sombere apocalyptische criticus die waarschuwt voor banenverlies, bias en ethische ontsporing. Wat ons betreft ligt achter die wat oppervlakkige tegenstelling een veel fundamenteler vraag.
“Hoe maken we Nederland werkend in een tijd van structurele arbeidstekorten en toenemende maatschappelijke opgaven en welke rol zal technologie daarin spelen?”
Werkend2040 stelt dat we niet kunnen volstaan met pilots, losse innovaties of technologische lapmiddelen. De inzet van AI en technologie moet gezien worden als een strategische keuze. Hoe richten we arbeid, productiviteit en menselijke waardigheid opnieuw in? Want technologie is trouwens nooit neutraal. Zij is immers altijd ingebed in keuzes over macht, mandaat, waarden en richting.
Nederland is de houdbaarheidsdatum wel voorbij
De cijfers liegen niet. Volgens het CBS is in 2040 één op de vier Nederlanders ouder dan 65 jaar. Het aantal 80-plussers verdubbelt ten opzichte van 2020. De zogeheten old-age dependency ratio stijgt naar circa 46% (EU/Eurostat), wat betekent dat er minder dan twee mensen op werkende leeftijd zijn tegenover elke 65-plusser. Het structureel tekort aan arbeidskrachten loopt volgens het UWV richting de miljoen; vooral in zorg, onderwijs en overheid. De productiviteitsgroei in Nederland blijft al decennia achter bij die van vergelijkbare landen (bron: OECD 2024).
Kort gezegd: de houdbaarheid van ons arbeids- en zorgsysteem staat onder druk. Meer mensen aannemen is simpelweg geen optie, want ze zijn er niet. En precies daar komt technologie in beeld. Niet als gadget of bijvangst, maar als noodzakelijke hefboom om arbeid slimmer, zinvoller en productiever te maken.
AI Bewijst zicht al in de praktijk
Wie denkt dat AI een toekomstig fenomeen is, kijkt niet goed. In talloze sectoren bewijst de technologie al haar waarde. Ik geef jullie een paar voorbeelden.
Radboudumc – Longfoto’s met AI
Toepassing: AI analyseert longfoto’s voor snellere en nauwkeurigere detectie van longziekten zoals COVID-19 of longontsteking.
Resultaat: Vroegtijdige detectie, snellere start van behandeling en lagere werkdruk bij personeel.
Ziekenhuisgroep Twente (ZGT) – Spoedeisende Hulp AI
Toepassing: AI voorspelt op de Spoedeisende Hulp welke patiënten worden opgenomen.
Resultaat: Directe medicatievoorbereiding, minder wachttijd en efficiëntere zorg.
Amsterdam UMC & Pacmed – Intensive Care Decision Support
Toepassing: Pacmed Critical voorspelt wie veilig van de IC kan worden overgeplaatst, op basis van machine learning.
Resultaat: Kortere opnames, betere patiëntveiligheid en lagere IC-bezetting.
Gemeenten en Algoritmeregister
Toepassing: Gemeenten gebruiken 266 verschillende AI-toepassingen in 2024, o.a. voor: archivering, ketenoptimalisatie, inspectie, mobiliteit, anonimiseren van gevoelige documenten en handhaving.
Resultaat: 102 AI-oplossingen volledig geïmplementeerd, 60% meer dan 2021. Voorbeelden: registratie Haven Scheveningen, algoritme voor Kamervragen, chatbot Guus 2.0 bij gemeente Goes.
MedMij-programma – Persoonlijke Gezondheidsomgeving (PGO)
Toepassing: Standaardisatie van gegevensuitwisseling via FHIR tussen zorgsystemen, ondersteund door overheid.
Resultaat: Snellere, veiligere uitwisseling van gezondheidsdata en groeiend aantal zorgaanbieders dat aansluit, stimuleert innovatie en datadeling binnen sector.
In de publieke sector zijn er in de eerste helft van 2024 266 AI-toepassingen geteld; 39% bij gemeenten, 17% bij samenwerkingsverbanden. AI in Nederlandse ziekenhuizen focust grotendeels op beeldherkenning, spraakherkenning, voorspellende analyses en administratieve taken. Concrete resultaten zijn onder meer verkorting van diagnostische tijd (van dagen naar minuten), verhoogde efficiëntie, lagere personeelsdruk, vroeg signalering, én grotere patiëntveiligheid. (bronnen o.a. ZonMw, Dutch Health Hub, VNG en TNO)
De voorbeelden laten zien dat inzet van AI in Nederland leidt tot meer efficiëntie, betere zorg, en meer transparantie binnen overheid en zorg. Het punt is dus duidelijk: AI werkt al. De vraag is niet óf maar hoe en waar we opschalen. Want Nederland blijft wat ons betreft ook graag steken in pilots en proefprojecten.
AI als alignment instrument
We merken dat veel discussies over AI zich vooral en alleen richten op automatisering. Hoeveel banen verdwijnen er en hoeveel taken worden overgenomen? Dat is wel een te smalle blik. We stellen dat het echte potentieel van AI in alignment en besluitvorming ligt. Dat gaat over thema’s zoals het kunnen voorspellen en plannen, betere capaciteitsplanning in ziekenhuizen, roostering in gemeenten, inzet in het onderwijs. Het gaat over ordenen van complexiteit, want AI kan patronen blootleggen die onze menselijke besluitvorming vaak niet ziet. Denk aan energieverbruik, verkeersstromen, personeelsinzet. En denk ook eens aan simulaties en scenario’s. Digital twins kunnen beleidskeuzes testen zonder dat we de samenleving als laboratorium gebruiken. AI kan ons op deze manier helpen om de strategische ruis te doorbreken. Minder politiek opportunisme, meer datagedreven keuzes.
Echter, dit is cruciaal, AI is niet de oplossing, maar ook een soort spiegel. Het laat ons zien waar onze systemen scheef zijn en vereist lef en daadkracht of leiderschap om ernaar te handelen.
Elke technologie heeft een schaduw. AI is geen uitzondering
Los van beroerde prompts, de soms hallucinerende werking van Chat of aanverwant, ligt het risico van bias en uitsluiting op de loer. Algoritme leert van bestaande data en kan ongelijkheid versterken. Wie niet oppast, bouwt onbedoeld discriminatie in code.
Machtsconcentratie is er ook zo één. AI is in handen van enkele grote spelers (Google, Microsoft, OpenAI). Nationale autonomie staat daarmee onder druk. Het verlies van vakmanschap is ook een punt. Wij zijn vakspecialisten bij Werkend2040 en wat als AI routinetaken overneemt? Wat gebeurt er dan met aspecten zoals beroepstrots, vakkennis en ambacht? Tenslotte is er de verleiding van control. AI kan bureaucratie juist vergroten. Dus meer dashboards, meer KPI’s, meer micromanagement. AI kan nooit een doel op zich worden, maar moet altijd een middel blijven dat menselijk handelen ondersteunt. Zodra technologie de mens instrumentaliseert, verliezen we zowel productiviteit als menselijkheid.
Maar wat betekent het eigenlijk voor governance en leiderschap?
De inzet van AI vraagt geen techneuten aan de top, maar vooral moedige leiders die technologie durven te positioneren in het grotere verhaal. Drie vragen dringen zich op:
Vraag 1 Durven we technologie in te zetten voor radicale keuzes? Bijvoorbeeld het herontwerpen van zorgprocessen, i.p.v. symptoombestrijding met meer administratieve krachten.
Vraag 2 Gebruiken we AI om het bestaande systeem eindeloos te verlengen? Of zetten we het in om fundamenteel anders te organiseren met meer autonomie voor professionals?
Vraag 3 Zijn we bereid macht af te staan aan algoritmen? En zo ja, onder welke voorwaarden van transparantie en ethische toetsing?
Machiavelli zou zeggen: technologie is nooit neutraal, maar een machtsfactor. Wie AI niet actief bestuurt, wordt erdoor bestuurd.
Naar een agenda voor een werkend Nederland
Werkend2040 pleit voor een nationale technologie-agenda die niet alleen de economie dient, maar de samenleving werkend maakt.
Werk-intensieve sectoren als proeftuinen. Zorg, onderwijs en overheid moeten voorrang krijgen. Niet het hippe bedrijfsleven maar de vitale sectoren waar arbeidstekorten het grootst zijn.
AI-vaardigheid als basisvaardigheid. Naast taal en rekenen moet elke Nederlander leren werken met AI-tools. Dit is geen luxe, maar net zo essentieel als geletterdheid. Er bestaat al zoiets als 21st century skills.
Productiviteit als meetlat. Niet langer alleen “meer handen”, vooral “meer waarde per gewerkt uur”. AI moet ondersteunen om de productiviteitsgroei weer op gang brengen.
Ethiek ingebouwd. Verplichte ethische toetsing en transparantie. Geen “black box” systemen in publieke dienstverlening.
Van pilots naar schaal. De Nederlandse reflex van eindeloze pilots moet doorbroken worden. Succesvolle AI-toepassingen moeten landelijk opgeschaald worden.
AI kan Nederland meer werkend maken. Niet door simpelweg gaten te vullen, maar door arbeid en besluitvorming fundamenteel te herontwerpen. De echte vraag is niet technologisch maar politiek en moreel.
Hebben we de moed om AI in te zetten voor systeemverandering, of gebruiken we het als pleister op een onhoudbaar model?
De toekomst van werk is geen natuurverschijnsel. Het is het resultaat van keuzes. Daarom is dit essay geen eindpunt, maar een uitnodiging. Een uitnodiging tot dialoog, tot tegenspraak, tot scherpte. Want een werkend Nederland in 2040 ontstaat niet door technologie alleen, maar door leiders die technologie durven verbinden aan visie, waarden en keuzes.
Mijn vraag aan jou, lezer:
Wat zou jij morgen in jouw organisatie anders doen als je AI niet zag als hype, maar als hefboom voor een werkend Nederland?
Herman Rijksen, namens Werkend2040 – december 2025
Bronnen en referenties (selectie)
- CBS (2024). Bevolkingsprognose 2024–2070
- OECD (2024). Productivity Statistics
- UWV (2024). Arbeidsmarktprognose 2025–2030
- WRR (2023). Kiezen voor houdbare zorg
- Eurostat (2024). Old-age dependency ratio
- Radboudumc / Aidoc (2023). Toepassing AI in radiologie
- Snappet (2022). Onderzoek adaptief leren in het primair onderwijs
- Philips VitalHealth (2023). AI en digitale monitoring in de zorg
- Gemeente Haarlem (2023). Digitale dienstverlening
